O sztukach wszelakich - sonatowy cykl
CYKL SONATOWY – jedna z najważniejszych form w muzyce instrumentalnej.
CYKL SONATOWY – jedna z najważniejszych form w muzyce instrumentalnej, wykształcona i rozwinięta w okresie klasycyzmu, stanowiąca wówczas konstrukcję większości popularnych gatunków muzycznych. W klasycznej postaci składa się z czterech części:
1) forma sonatowa - przeważnie utrzymana w szybkim, żywym tempie, najczęściej allegro (stąd jej potoczna, ogólnie przyjęta, nazwa allegro sonatowe)
2) część mająca z reguły wolne tempo, zazwyczaj spokojna i liryczna, często posiadająca budowę ABA (rzadziej - tematu z wariacjami)
3) menuet (starofrancuski taniec dworski utrzymany w tempie umiarkowanym i trójdzielnym metrum)
4) część finałowa, szybka lub bardzo szybka, utrzymana najczęściej w formie ronda (główną myśl konstrukcyjną ronda stanowi kilkakrotne powtórzenie motywu czołowego zwanego refrenem w trakcie przebiegu utworu)
Taką konstrukcje posiadają m.in.: symfonie, sonaty, koncerty oraz wiele gatunków muzyki kameralnej.
Czteroczęściowy układ cyklu sonatowego charakterystyczny był przede wszystkim dla tworzonych w epoce klasycyzmu symfonii (np. W. A. Mozart – Symfonia C-dur „Jowiszowa” KV 551) oraz niektórych form muzyki kameralnej, takich jak m.in. kwartet smyczkowy, trio fortepianowe (występują w twórczości J. Haydna, W. A. Mozarta i L. van Beethovena), serenada (np. W.A. Mozart - Serenada G-dur Eine Kleine Nachtmusik), utwory na orkiestrę kameralną.
Cykl sonatowy w formie zredukowanej do trzech części (bez menueta) jest typowy dla koncertów instrumentalnych (np. koncertów fortepianowych, skrzypcowych itp.).
Sonaty fortepianowe, a także sonaty jako utwory kameralne (np. sonaty na skrzypce i fortepian) mogą występować zarówno w układzie cztero- jak i trzyczęściowym.
W twórczości wielu kompozytorów można zauważyć mniej lub bardziej znaczne modyfikacje klasycznej konstrukcji cyklu sonatowego. Do najważniejszych z nich należy zastąpienie menueta scherzem przez L. van Beethovena (od jego II Symfonii D-dur).
Istotą pierwszej części cyklu sonatowego (allegro sonatowe) jest występowanie dwóch zasadniczych tematów muzycznych, określanych jako temat pierwszy oraz temat drugi. Nie następują one bezpośrednio po sobie, połączone są tzw. łącznikiem. Z założenia temat pierwszy jest wyrazisty i zdecydowany, natomiast temat drugi - bardziej śpiewny i liryczny (oba tematy mogą jednak wykazywać silne pokrewieństwo pod względem charakteru – np. w I części Koncertu fortepianowego e-moll F. Chopina).
W budowie allegra sonatowego można wyróżnić następujące ogniwa:
Ekspozycja – w tym fragmencie następuje prezentacja obu tematów rozwinięta w dalszą treść wyrazową, zakończoną przeważnie tzw. epilogiem; często ekspozycja jest powtórzona.
Przetworzenie –przekształcenie fragmentów materiału muzycznego ekspozycji, przeważnie motywów pierwszego tematu, głównie pod względem melodycznym, harmonicznym (z zastosowaniem licznych modulacji) i rytmicznym, także łączenie ich ze sobą w różnorodny sposób. W przetworzeniu zwykle wytwarza się pewnego rodzaju punkt kulminacyjny, którego napięcie rozładowywane jest w następnym ogniwie.
Repryza – jej początek odpowiada początkowi ekspozycji; w repryzie powtórzony jest też (z pewnymi zmianami harmonicznymi) materiał muzyczny pierwszego ogniwa, w tym ponowna prezentacja obu tematów.
Ostatnią odsłonę allegra sonatowego stanowi zwykle coda (czyt. koda) – odcinek finałowy, stanowiący wyrazową kulminację całości.
W formie allegra sonatowego (często mniej lub bardziej swobodnej) utrzymanych jest również wiele utworów samodzielnych; należą do nich m.in. uwertury oraz poematy symfoniczne.
« powrót
